به قلم مجید غلامرضایی
نشریه حجره - تابستان 1400
آیا تاکنون مسافر زمان بوده اید؟ کافی است سکانسی از یک فیلم قدیمی، دیالوگی از فیلم دوران کودکی و حتی چهره بازیگر مورد علاقه خود در گذشته را ترسیم کنید لحظه ای چشمهایتان را بسته و به دوران قدیم می روید و با همه جزئیات آن لحظات را زندگی می کنید. این تنها یکی از معجزات سینما در مردمانی با نسل های قدیمی تر است.
سکانس 1- خارجی – لاله زار قدیم - پلان یک – برداشت اول
عصر جمعه شلوغ از میدان توپخانه، و ورود به خیابان لاله زار در میان ازدحام و شلوغی مردم دیده می شود. صدای ساز مزقونچی در میان همهمه مردم گم می شود. در هر چند قدمی که برداشته می شود یک سینما با مردم مانده در صف دیده می شوند. صدای ساندویچی های دوره گرد با بلند گوی سینماها مدام با یکدیگر تلاقی دارند: بشتابید – بشتابید سانس فوق العاده (درست شبیه به سکانس های ابتدایی فیلم گوزن ها)، دو فیلم با یک بلیط، شعله و سنگام با یک بلیط! در آنسوی خیابان آنونس فیلم سوته دلان با صدای جادویی ابوالحسن تهامی به گوش می رسد: اثری دیگر از علی حاتمی، این چهارشنبه در سینماهای کشور...
بدون شک دهه های چهل تا هفتاد شمسی را می توان تاثیرگذارترین دوران سینمای ایران دانست جایی که با افول هژمونی سینمای هند آغاز می شود و با فراگیری فیلمفارسی و سپس آثار چپگرایانه و انقلابی با آثار سینمای دفاع مقدس به اوج می رسد و سیل مخاطبان را مقابل سالن های سینما جمع می کند. نمونه بارز آن فیلم عقابها ساخته ساموئل خاچیکیان است که در سال 64 ساخته می شود و بین سال های 64 تا 85 در سراسر کشور به گیشه اکران رفته و در زمانی که خبری از ویدیو، سی دی و اکران های آنلاین نیست، بیش از 10 میلیون نفر را به سالن های سینما می کشاند. در این میان سالن های سینما وعده گاه عاشقانی است که هر یک گمشده خود را در فیلم های وسترن، رومانتیک، تاریخی و کمدی و درام دنبال می کنند.
ورود سینما به ایران
اگر مبدا تاریخ سینمای ایران را زمان ورود دوربین فیلمبرداری به کشور بدانیم، تولد سینما به سال 1279 هجری شمسی بازمی‌گردد که نخستین دستگاه فیلمبرداری توسط «میرزا ابراهیم خان عکاسباشی» وارد تهران شد و در بهار 1280 نخستین تصاویر متحرک به دستور مظفرالدین شاه از شیرهای باغ وحش فرح‌آباد ضبط شد. شش سال بعد نخستین سالن نمایش فیلم در قهوه‌خانه زرگرآباد (چراغ‌گاز) راه افتاد و فیلمی از جنگ روس و ژاپن افتتاحیه آن بود. در سال 1299 «خان بابا معتضدی» که در فرانسه تحصیل کرده بود به هنگام مراجعت با خود دوربینی آورد و توانست مناظری ضبط کند. او با همین دوربین در سال 1304 از مراسم برپایی مجلس موسسان و در سال بعد از تاجگذاری رضاشاه نخستین فیلم‌های خبری را به ثبت رساند.
در خلال سال‌های 1286 تا افتتاح نخستین سالن سینمای به سبک امروزی (در سال 1303 به دست علی وکیلی و در گراندهتل) چند سالن از جمله فاروس، بازارچه قوام، ناصرخسرو، دارالفنون، فردوسی و مدرن به نمایش تصاویر متحرک می‌پرداختند و در شهرهایی همچون شیراز و بوشهر نیز یکی دو سالن چنین فعالتی را دنبال می‌کردند.
در بیست و نهمین سال ورود سینما به کشور اتفاق مهمی روی داد که می‌توان به عنوان نقطه عطف تازه‌ای در تاریخ سینمای ایران دانست. در این سال «آوانس اوهانیان» که در مسکو به تحصیل سینما پرداخته بود، با همکاری خان‌بابا معتضدی اولین فیلم بلند داستانی را با نام «آبی و رابی» به تصویر کشید و 12 دی ماه در سینما مایاک تهران روی پرده رفت. با ورود سینما به زندگی اجتماعی مردم، فیلم‌های خارجی نیز در سینماهای تهران و شهرستان‌ها به نمایش درآمد، حتی به ابتکار برخی از سینماداران داستان فیلم‌ها در ورقه‌هایی چاپ شده و در اختیار تماشاگران قرار می‌گرفت، حضور زنان در سالن‌ها هم با تشویق صاحبان سینما بیشتر می‌شد و یک سینما نیز مخصوص زنان افتتاح شد. با ابداع سینمای ناطق (1306- 1927) به تدریج آوازه صدا به سینمای ایران رسید و هنرمندان وطنی هم مترصد تولید فیلم ناطق در داخل شدند، و این شروعی دوباره بر پوست اندازی سالن های سینما در ایران است. سال 1311 در حالی‌که سومین فیلم داستانی با نام «حاجی آقا آکتور سینما» ساخته آوانس اوگانیانس به نمایش درآمد، کمپانی «امپریال فیلم» در فکر ساخت نخستین فیلم ناطق ایرانی بود. ساخت «دختر لر» 7 ماه به طول انجامید و در نهایت زمستان 1312 در سینما مایاک روی پرده رفت. اینکه سینما مایاک چگونه سالن خود را به پخش صدای فیلم مجهز کرد داستان دیگری است اما این فیلم با استقبال عمومی مردم مواجه شد. در سال های بعد با گسترس سالن های سینما در تهران و شهرستان ها سینما به شکل صنعتی پرسود و عامه پسند درآمد که تاکنون نیز توانسته اقبال عمومی خود را حفظ کند.
پرفروش‌ترین فیلم قبل از انقلاب ایران، از نظر فروش ریالی «در امتداد شب» بود که سال ۵۶ اکران شد. این فیلم ۴ میلیون و ۶۰۰ هزار تومان فروخت. البته «در امتداد شب» پرمخاطب‌ترین فیلم قبل از انقلاب هم هست و برای اولین‌بار مرز یک میلیون مخاطب را در سالن سینماهای ایران شکست. قبل از آن کیمیایی در اواخر دهه ۴۰، با فیلم «قیصر» رکورد فروش را در ایران جابه‌جا کرده بود. قیصر که تحولی در قصه‌گویی سینمای عام‌پسند ایران بود، حدود ۵۰۰ هزار نفر را به سالن سینما کشاند تا مقام پرفروش‌ترین فیلم دهه چهل را کسب کند و «سیامک یاسمی» را با فیلم‌های پرفروشش «دالاهو» و «گنج قارون» پشت‌سر بگذارد.
ساموئل خاچیکیان اما توانست در دهه 60 با اکران «عقابها» رکورد تازه‌ای به نام خود ثبت کند. عقابها با فروش ۱۵ میلیون تومانی خود، توانست حدود ۱ میلیون و ۹۰۰ هزار بلیت ۸ تومانی بفروشد سینماداران را شگفت زده کند.
رکورد فروش فیلم عقابها تا یک دهه بعدش شکسته نشد. تا زمانی که «کلاه قرمزی و پسرخاله» اکران شد و با بلیت ۵۰ تومنی‌اش، ۳ میلیون و نیم مخاطب را روی صندلی سینما نشاند. اتفاقی که تا امروز بی‌رقیب مانده و این فیلم را یکی از پربیننده‌ترین فیلم تاریخ سینمای ایران کرده است.
در دهه نود نیز فیلم «هزارپا» با فروش ۲۵ میلیارد تومانی‌اش تا به اینجا توانسته در رده فیلم‌هایی چون «اخراجی‌ها»، «شهر موش‌های۲» و «نهنگ عنبر۲» حدود یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر را به سینما بیاورد.
سینماها ماندگار از گذشته تا به امروز
در میان حافظه تاریخی علاقمندان هنر سینما، سالن های مختلف هر یک جایگاه خود را دارند از سینما کریستال که کانون اکران فیلم های هالیوودی در تهران بود تا سینماهای سپیده و آزادی و مولن روژ که خواستگاه برپایی فستیوال های داخلی و بین المللی بودند و سینما رادیو سیتی سابق که محل تجمع روشنفکران زمان خود بود و یا سینماهای جنوب شهر که خوابگاه سربازان و مسافران درراه مانده محسوب می شد.
این روزها با گسترش تکنولوژی تاریخ مصرف برخی از سالن های سینما در اکران فیلم های باکیفیت، پایان یافته است. بر این اساس کیفیت بالای پخش صدا و تصویر ازیک سو و تمایل کمپانی های بزرگ فیلمسازی به پروژه های سه بعدی استاندارد سالن ها را به کلی تغییر داده است. به نوعی سلیقه مخاطبان نیز دگرگون شده ، اتفاقی که طی سال های اخیر دامنگیر بسیاری از سالن های سینمای ایران شده و به تعطیلی و ورشکستگی سینماداران دامن زده است.
"کافی است سکانس تخریب سینما در فیلم سینما پارادیزو را به خاطر آورید."
